Przenieśmy się na chwilę w czasy średniowiecza i przeżyjmy wspólnie prawdziwą przygodę. Przed nami niesamowita podróż, podczas której poznamy bliżej nie tylko historię Pomorza, ale także dawną kulturę i wiekowe tradycje. Spotkamy tu miłośników czasów rycerskich, pasjonatów średniowiecza, a nawet weźmiemy udział w turnieju. Ruszajmy zatem na Szlak Zamków Gotyckich!
Krótki rys historyczny. W późniejszym średniowieczu terenami wokół ujścia Wisły władał Zakon Krzyżacki. Przez dziesiątki lat budowali oni na terenie dzisiejszych Kaszub, Powiśla, a także Warmii i Mazur imponujące zamki oraz warownie. Były one symbolem władzy i międzynarodowych wpływów. Potężne twierdze przez wieki były świadkami wielu historycznych wydarzeń. Jednak nieubłaganie mijający czas, wojny, pożary sprawiły, że nie wszystkie budowle przetrwały do naszych czasów. Te, które dziś możemy jeszcze podziwiać tworzą niepowtarzalny Szlak Zamków Gotyckich. Na trasie znajduje się kilkanaście wyjątkowych obiektów. Niektóre owiane są tajemnicą, mają swoje legendy, ale przede wszystkim są bezcennymi zabytkami architektury.
W województwie pomorskim szlak prowadzi nas przez Człuchów, Bytów, Lębork, Gniew, Kwidzyn, Malbork, Sztum oraz miejscowość Nowe, administracyjnie leżącą już w województwie kujawsko-pomorskim. Nam udało się także odwiedzić ruiny zamku w Przezmarku oraz rzucić okiem na będące jeszcze w renowacji pozostałości w Zamku Kiszewskim. Gotowi? Ruszamy w drogę!
Zamek w Człuchowie
Jest początek XIV wieku. Człuchów, niewielka osada na Pomorzu, zostaje sprzedany zakonowi krzyżackiemu. Ci postanawiają zbudować tu zamek, który ma strzec porządku na szlaku wiodącym z niemieckich terytoriów do Prus. Powstaje twierdza, która pod względem wielkości ustępowała jedynie tej w Malborku. Zbudowany na półwyspie, między dwoma jeziorami, składał się z czterech części: Zamku Wysokiego oraz trzech przedzamczy.
Zamek w Człuchowie stał się ważnym punktem strategicznym, ale pełnił też funkcje reprezentacyjne. To właśnie tutaj zagraniczni gości mogli po raz pierwszy podziwiać potęgę państwa zakonu krzyżackiego. W Człuchowie rezydował Ulrich von Jungingen oraz Konrad von Wallenrode, którego postać zainspirowała Mickiewicza do napisania dzieła literackiego.
W swojej historii zamek wielokrotnie przechodził w ręce raz Krzyżaków, raz Polaków, a nawet przez krótką chwilę Szwedów. Ostatecznie pozostał pod polską pieczą aż do pierwszego rozbioru Polski. Gdy twierdza została przekazana władzom pruskim, nastąpiła jej powolna dewastacja. Los zamku przypieczętował niestety pożar, który wybuchł w Człuchowie pod koniec XVIII wieku. Wydano wtedy pozwolenie na jego całkowitą rozbiórkę, a pozyskane materiały posłużyły do odbudowy miasta.
Przetrwały jedynie mury obronne i jedna wieża. Po kilkudziesięciu latach na fundamentach starej kaplicy zbudowany został kościół ewangelicki. I to właśnie w tym kształcie możemy dziś podziwiać pozostałości po niegdyś imponującym zamku w Człuchowie.
Piękny widok na okolicę roztacza się ze szczytu wieży, gdzie znajduje się punkt widokowy. Dzięki pracom archeologicznym udało się odsłonić dawny dziedziniec i zamkowe piwnice, które udostępnione zostały dla zwiedzających. Odnaleziono też sporo starych przedmiotów, w tym monet, które można zobaczyć w części muzealnej. Kilka lat temu o Człuchowie zrobiło się głośno, kiedy odkryto tajemniczy tunel, który według niektórych może prowadzić do… legendarnej Bursztynowej Komnaty!
Zamek w Człuchowie otoczony jest pięknym, zielonym parkiem. Spacerując alejkami pośród starych drzew możemy zobaczyć fragmenty kamiennych murów oraz stare maszyny oblężnicze. Zamek można zwiedzać przez cały rok, a bilety wstępu kosztują 10 PLN dla osoby dorosłej oraz 6 PLN dla uczniów, studentów, emerytów i rencistów. W każdy wtorek muzeum zamkowe (oprócz wieży widokowej) możemy odwiedzić bezpłatnie.
Zamek w Sztumie
Na początku XIII wieku zakon krzyżacki przybył w okolice Sztumu i zdobył ówczesny drewniany gród. W jego miejscu, na przesmyku między dwoma jeziorami, Krzyżacy wznieśli murowany zamek. Choć zazwyczaj zamki krzyżackie były budowane według schematu, to ten w Sztumie wyróżniał się kształtem – powstał na planie nieregularnego pięcioboku. Wzgórze zamkowe otoczone było fosą i murem, w który wpasowano bramę wjazdową oraz dwie wieże obronne.
Zamek w Sztumie szczególnie upodobał sobie Ulrich von Jungingen, który uczynił go swoją letnią rezydencją. Urządził tu nawet swój prywatny zwierzyniec, w którym zgromadził egzotyczne okazy. Wysoko postawieni członkowie zakonu przyjeżdżali do Sztumu, by zażywać leczniczych kąpieli. Tutejsza woda miała według nich mieć zdrowotne właściwości. Na pewno była ona lepszej jakości niż ta, którą spożywano w Malborku.
Kilkukrotnie zamek był zdobywano kolejno przez Polaków, a potem przez Krzyżaków. Aby tego dokonać, twierdza była niejednokrotnie oblegana długimi miesiącami. Innym razem musieli się uciec do podstępu i przekupstwa, choć w tamtych czasach takie zachowanie było traktowane z największą pogardą.
Na mocy zawartego traktatu pokojowego, Sztum ostatecznie przyłączony został do ziem polskich. Niestety, czasy względnego spokoju nie trwały zbyt długo. Podczas potopu szwedzkiego zamek został niemal całkowicie zrujnowany. Kiedy Szwedzi opuszczali twierdzę, to wywieźli ze sobą co tylko mogli, skuwając nawet kafle z pieców. Dzieła zniszczenia dopełniły władze pruskie po pierwszym rozbiorze Polski, kiedy nakazano zburzenie m.in. murów. Materiał w ten sposób pozyskany posłużył do zbudowania innych obiektów w mieście.
Na terenie zamku powstał za to budynek sądu, funkcjonowało tu także więzienie. Nawet po II Wojnie Światowej dalej znajdował się tu sąd powiatowy i prokuratura. Niestety, dawne urzędnicze pomieszczenia dziś zabite są deskami. Burzliwa historia zamku odcisnęła swoje piętno – z niegdyś imponującej twierdzy zachowała się brama wjazdowa, skrzydło południowe oraz mury z fragmentami wieży.
Od niedawna zamek w Sztumie pełni funkcję oddziału Muzeum Zamkowego w Malborku. Skromna jak na razie ekspozycja prezentuje dzieje twierdzy oraz przybliża nam codzienne życie mieszkańców za czasów średniowiecza. Po zwiedzaniu możemy pospacerować po dziedzińcu i zobaczyć pozostałe zabudowania. Niestety, w większości nie zostały one jeszcze zagospodarowane i nie są udostępnione do zwiedzania. W jednym z pomieszczeń swoją siedzibę ma Bractwo Rycerzy Ziemi Sztumskiej. Stowarzyszenie prawdziwych pasjonatów działa prężnie i często organizuje na zamku turnieje rycerskie i pokazy historyczne. Za normalny bilet wstępu do zamku zapłacimy 7 PLN, a za ulgowy – 5 PLN. Zwiedzanie ekspozycji i dziedzińca nie zajmie nam więcej niż godzinę, warto wybrać się jeszcze na spacer wzdłuż położonego u stóp zamku jeziora.
Zamek w Kwidzynie
Spośród wszystkich odwiedzonych przez nas zamków na szlaku ten w Kwidzynie jest wyjątkowy, bo jako jedyny nie został zbudowany przez Krzyżaków. Twierdza jest co prawda wzorowana na tych krzyżackich, ale została wzniesiona na przełomie XIII i XIV wieku przez kapitułę pomezańską.
Czteroskrzydłowy zamek z czterema wieżami narożnymi postawiono z kamieni i cegieł. Kilka lat po zakończeniu prac budowlanych twierdza została rozbudowana o tzw. gdanisko. To zewnętrzna wieża, połączona z głównym budynkiem zadaszonym gankiem, która pełniła funkcję zamkowej latryny. W razie potrzeby stanowiła też dodatkowy punkt obrony przed wrogiem i była miejscem, gdzie można było schronić się, gdyby zamek został zdobyty. Wystarczyło zgromadzić zapasy, spalić za sobą ganek i… czekać w wieży na odsiecz. Gdanisko w Kwidzynie jest największą tego typu budowlą w Europie.
W następnych latach zamek został połączony z równie okazałą katedrą. Podobnie jak inne twierdze na Pomorzu, ta w Kwidzynie również wielokrotnie zmieniała właściciela. Gdy zamek trafił pod panowanie Prus, został przekształcony na sąd i więzienie. Podczas II Wojny Światowej mieściła się tu szkoła dowódców młodzieży nazistowskiej, a gdy zamek w końcu wrócił w polskie ręce był już mocno zniszczony.
Dziś na zamku w Kwidzynie mieści się Muzeum Zamkowe. Udało zgromadzić się tutaj eksponaty prezentujące m.in. kulturę ludową i tradycje Dolnego Powiśla, urządzono także wystawę poświęconą polskiej przyrodzie. Zwiedzając zamek podziwiać możemy zabytkowe wnętrza, krużganki oraz oczywiście wspomniane już wcześniej gdanisko. Muzeum można zwiedzać przez cały rok od wtorku do niedzieli. Bilet wstępu do zamku wraz z wypożyczeniem audioprzewodnika kosztuje 18 PLN dla osoby dorosłej, za bilet ulgowy zapłacimy 14 PLN. W każdy wtorek wstęp do muzeum jest bezpłatny, za audioprzewodnik zapłacimy wtedy 6 PLN.
Zamek w Gniewie
Krzyżacy przybyli do Gniewu pod koniec XIII wieku. Ze względu na strategiczne położenie miasta wznieśli tutaj imponujący zamek, który stał się najpotężniejszą twierdzą zakonu krzyżackiego na lewym brzegu Wisły. Zbudowano go na planie kwadratu, z czterema wieżami, otoczony został także fosą i murami obronnymi.
Pierwotnie zamek był siedzibą komtura, ale za sprawą burzliwej historii przechodził w ręce Polaków, Krzyżaków, a nawet Szwedów. Gdy nastały nieco spokojniejsze czasy, Gniew upodobał sobie Jan III Sobieski. Wybudował tutaj dla swojej małżonki rezydencję, zwaną do dziś Pałacem Marysieńki.
Gdy nastąpił pierwszy rozbiór Polski, Gniew trafił pod panowanie Prus. Zamek stracił swoją obronną funkcję, stał się za to spichlerzem. Dokonano wtedy znacznych zniszczeń we wnętrzach, niektóre fragmenty twierdzy zostały zburzone. Potem w zamku postanowiono urządzić ciężkie więzienie i dokonano kolejnej przebudowy. Kiedy ponownie Gniew znalazł się na terenie Polski, twierdza była już mocno zniszczona. Zaledwie rok po odzyskaniu zamku wybuchł na nim pożar. Budynek niemal doszczętnie zostaje strawiony przez płomienie. Zrujnowane zostały trzy skrzydła oraz dach. Jako zabezpieczona ruina pełnił potem funkcję więzienia dla Polaków podczas II Wojny Światowej, a później działał tutaj Zakład Podzespołów Elektronicznych.
Pomimo znacznego zniszczenia, zamek udało się odbudować. Pierwsze prace ruszyły w latach 70-tych XX wieku, potem za sprawą prac społecznych w latach 90-tych udało się podnieść twierdzę z gruzów. W 2010 roku zamek przejęło polskie przedsiębiorstwo mleczarskie, dzięki któremu udało się drobiazgowo odrestaurować wnętrza. I dzięki ogromnej pracy wszystkich zaangażowanych w odbudowę dziś znowu możemy spacerować po zamkowych komnatach.
Zwiedzanie zamku możliwe jest o wyznaczonych godzinach od wtorku do niedzieli i odbywa się z przewodnikiem. Normalny bilet wstępu kosztuje 15 PLN, a ulgowy – 10 PLN. Podczas około godzinnej wycieczki poznamy historię zamku, przejdziemy się po krużgankach, odwiedzimy kaplicę zamkową oraz wywołującą dreszcze salę tortur. W tej ostatniej z bliska możemy przyjrzeć się najbardziej wymyślnym narzędziom do zadawania bólu. Ówczesny kat miał naprawdę szeroki wachlarz możliwości, kiedy przychodziło do wymierzenia kary. Co ciekawe, kaci w wolnych chwilach dorabiali jako… dentyści.
W okresie letnim zobaczyć można także wystawę grunwaldzką i wystawę czasową. To nie wszystko. Co roku na zamku odbywają się turnieje rycerskie i spektakle historyczne. Konne pojedynki, walki z maczugą czy zawody kusznicze – to jedne z wielu atrakcji, jakie czekają na zwiedzających. Przyjrzeć się można rycerzom doskonalącym swoje umiejętności we władaniu mieczem, odbywają się także warsztaty rzemiosła. Tu naprawdę można poczuć powiew średniowiecznej kultury i tradycji.
Zamek w Gniewie można nie tylko zwiedzać. W zamkowych wnętrzach można również spędzić noc! Działający tu Hotel Zamek Gniew (sprawdź ceny) to luksusowy kompleks czterogwiazdkowy, na który składa się Zamek, Pałac Marysieńki oraz Hotel Rycerski. Pokoje w zamkowej części są niezwykle przestronne i łączą nowoczesny styl z zabytkowymi akcentami. Stare, ceglane mury zostały tu świetnie wkomponowane we wnętrza.
Codziennie rano zjemy tu pyszne śniadanie – poranny bufet szwedzki jest niezwykle różnorodny i zaspokoi każdy apetyt. Wieczorem w restauracji zjemy doskonałe dania kuchni polskiej. Goście mają do dyspozycji basen (z wydzielonym brodzikiem dla dzieci), sauny, strefę SPA, kręgielnię, a dla najmłodszych przygotowano salę zabaw. Hotel jest też świetnie położony. Z zielonego tarasu podziwiać możemy widok na Wisłę, a chętni mogą się wybrać w rejs gondolą po rzece. Blisko stąd także na rynek, gdzie mieści się zabytkowy ratusz i urocze kamienice.
Ruiny zamku w Przezmarku
Choć Przezmark nie znajduje się na wytyczonym szlaku zamków gotyckich, to warto tutaj zajrzeć. Z dawnej imponującej twierdzy nie zostało może zbyt wiele, ale to niezwykle malownicze miejsce, pełne historii i tajemnic.
Zamek w Przezmarku został wybudowany na początku XIV wieku na półwyspie między jeziorami Motława Wielka i Motława Mała. Pierwotnie urzędował tu prokurator krzyżacki. Ale XV wiek to czas licznych potyczek między Polakami a Krzyżakami, więc twierdza wielokrotnie przechodziła pod władanie jednych bądź drugich. Według legend w zamku ukryty został wielki skarb krzyżacki, który rozpalał wyobraźnię ówczesnego rycerstwa, jak i samego króla Polski. Niestety, nikomu nie udało się go wtedy odnaleźć.
Po tych burzliwych latach zamek w Przezmarku ostatecznie zostaje prywatną własnością i traci swoją funkcję obronną. Zostaje przebudowany, by stać się wygodną rezydencją. Co ciekawe, podczas potopu szwedzkiego zamek został udostępniony Szwedom jako stała kwatera. Niestety, budynek na tym mocno ucierpiał i w kolejnych latach powoli zaczął popadać w ruinę. Los zamku został przypieczętowany, gdy wydano pozwolenie na jego rozbiórkę, w celu uzyskania materiałów do budowy folwarku i domów. Z twierdzy ostały się jedynie fragmenty bramy wjazdowej, murów obronnych i wysoka na 35 metrów wieża.
I to właśnie tą wieżę, widoczną ponad koronami drzew, zobaczył przejeżdżając przez okolicę pan Ryszard. Znacie to uczucie, kiedy znienacka okazuje się, że właśnie odkryliście swoje miejsce na Ziemi? Taka właśnie myśl pojawiła się w jego głowie. Niewiele się zastanawiając wraz z żoną porzucili swoje dotychczasowe życie i zostali właścicielami zamkowej wieży.
Od dwudziestu lat, własnymi siłami, dokonują tutaj cudu. Udało się im uporządkować teren wokół zamkowych ruin, założyć ogród, zbudować dom. I wyremontować sześciokondygnacyjną wieżę, w której zgromadzili mnóstwo zabytkowych eksponatów. Wspinając się po starych, drewnianych schodach słuchamy kolejnych ciekawych historii związanych z zamkiem, które opowiada nam pan Ryszard. To człowiek, przez którego przemawia ogromna pasja i moglibyśmy tak rozmawiać godzinami!
Wieżę w Przezmarku można zwiedzać indywidualnie oraz w grupach – wystarczy wcześniej zadzwonić i umówić się na spotkanie. Zamiast biletów wstępu każdy odwiedzający może zostawić datek na dalsze prace remontowe. Pan Ryszard z żoną ma ambitne plany: w przyszłym roku planują ugościć przyjezdnych w kawiarni, chcieliby również udostępnić im miejsca noclegowe. Trzymamy kciuki!
Zamek w Malborku
Największy na świecie gotycki zespół zamkowy. Najbardziej okazała pamiątka po zakonie krzyżackim na naszych ziemiach. Wspaniały i potężny. I zwieńczenie naszej podróży po pomorskiej części szlaku zamków gotyckich. Zamek w Malborku od setek lat dumnie stoi nad brzegiem Nogatu i co roku przyciąga rzesze turystów. To jeden z najpiękniejszych i najciekawszych zabytków na terenie Polski. Miejsce, którego po prostu nie można pominąć.
Budowę zamku rozpoczęto jeszcze pod koniec XIII wieku. Zaledwie kilkanaście lat później stał się już siedzibą wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego. Imponująca budowla była dalej rozbudowywana, aż stała się największą tego typu twierdzą na świecie. W jej skład wchodziło przedzamcze z całym zapleczem gospodarczym, Zamek Średni oraz Zamek Wysoki. Malbork zasłynął jako miejsce, z którego rozpoczynały się wyprawy krzyżowe na Litwę i do którego ściągał kwiat rycerstwa z całej Europy.
Pomimo przegranej pod Grunwaldem, zakonowi krzyżackiemu udało się utrzymać zamek. Malbork nie został zdobyty przez wojska polskie, choć był oblegany przez kilka miesięcy i nawet gdy dopuszczono się zdrady w krzyżackich szeregach. O tym akcie nielojalności przypomina do dziś wielka kula armatnia, która utkwiła nad kominkiem w refektarzu letnim.
Kilkadziesiąt lat później zamek w Malborku został Polakom… sprzedany. Przez ponad trzysta lat był królewską rezydencją. Podczas potyczek ze Szwedami został kilkukrotnie przez nich zdobyty, by ponownie wrócić pod polskie panowanie. Złote czasy tej średniowiecznej twierdzy skończyły się wraz z pierwszym rozbiorem Polski. Zamek Wysoki został przekształcony w koszary, a w pozostałych wnętrzach urządzono m.in. ujeżdżalnię koni, fabrykę tkanin i mieszkania dla robotników. Budynek stopniowo ulegał dewastacji. Największe zniszczenia przyniosła jednak końcówka II Wojny Światowej. Średniowieczny zamek został mocno zrujnowany. Zwiedzając zamek można zobaczyć stare fotografie, na których widać ogrom zniszczenia.
Na szczęście pod koniec lat 50-tych udało się rozpocząć odbudowę zamku w jego oryginalnej formie. Prace renowacyjne trwają do dziś. W 1997 roku malborska twierdza została wpisana na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Zamek został uznany w jednym z plebiscytów za jeden z siedmiu cudów Polski. Nic dziwnego – to miejsce robi ogromne wrażenie!
Na zwiedzanie zamku w Malborku trzeba poświęcić przynajmniej trzy godziny. Przez całą wycieczkę towarzyszy nam audioprzewodnik, który prowadzi nas przez kolejne pomieszczenia i opowiada historię twierdzy. Podczas zwiedzania zobaczymy m.in. Wielki Refektarz, czyli salę biesiadną, Pałac Wielkich Mistrzów i Infirmerię. Sprawdzimy, jak wyglądały prywatne apartamenty wielkiego mistrza oraz miejsce, do którego nawet on chodził piechotą.
Będziemy spacerować po krużgankach, odwiedzimy też salę narad, czyli Kapitularz, kościół Najświętszej Marii Panny oraz kaplicę grobową, w której pochowano 11 wielkich mistrzów. Zajrzymy do celi więziennej, kuchni i jadalni. Zwiedzimy też wystawę bursztynu oraz broni europejskich.
Przejdziemy się wzdłuż murów i pośród różanego ogrodu. Zwiedzanie zamku zakończymy nad Nogatem. Mostem dotrzemy na drugą stronę rzeki, skąd możemy podziwiać widok na twierdzę w jej całej okazałości.
Zamek w Malborku można zwiedzać przez cały rok. Obecnie liczba miejsc jest ograniczona, a na każdą godzinę przypada 400 biletów. Najlepiej zarezerwować je wcześniej przez Internet, unikniemy wtedy stania w długiej kolejce do kasy. Za bilet normalny oraz audioprzewodnik zapłacimy 47 PLN, bilet ulgowy z audioprzewodnikiem będzie nas kosztował 37 PLN. Dostępne są także bilety rodzinne – za dwie osoby dorosłe i dwoje dzieci zapłacimy 158 PLN. Planując podróż szlakiem zamków gotyckich można wykupić też specjalny bilet wstępu, który upoważnia nas do odwiedzenia trzech zamków: w Malborku, Sztumie oraz Kwidzynie. Kosztuje on 60 PLN dla osoby dorosłej, za ulgowy zapłacimy 50 PLN.
Szlak zamków gotyckich. Mapa zabytków
Zainteresował Was ten temat? Chcecie również wyruszyć na Szlak Zamków Gotyckich? Więcej szczegółów o całej historycznej trasie znajdziecie na stronie Stowarzyszenia „Polskie zamki gotyckie”. Sprawdźcie też aplikację mobilną, dzięki której możecie zagrać w grę terenową i odkrywać zamki.
Serdecznie polecamy Wam również podróż przez województwo pomorskie szlakiem dworów i pałaców Kaszub Północnych. A skoro jesteście już nad Bałtykiem to może spróbujecie swojego szczęścia w poszukiwaniu bursztynu? Zapraszamy Was również na pomorski szlak bursztynowy!
Publikacja tego artykułu powstała przy współpracy z Pomorską Regionalną Organizacją Turystyczną i jest działaniem projektu nr PR/1/008/2018 ‘Tourism beyond the boundaries – tourism routes of the cross-border regions of Russia and North-East Poland’ Turystyka bez granic – szlakami turystycznymi na obszarach transgranicznych Rosji i północno-wschodniej Polski, realizowanego z Programu Współpracy Transgranicznej Polska-Rosja 2014-2020, dofinansowanego ze środków Unii Europejskiej.
Artykuł został opracowany przy wsparciu finansowym Unii Europejskiej w ramach Programu Współpracy Transgranicznej Polska-Rosja 2014-2020. Wyłączną odpowiedzialność ponosi Pomorska Regionalna Organizacja Turystyczna i w żadnym wypadku nie może on być uważany za odzwierciedlający oficjalne stanowisko Unii Europejskiej, Instytucji Zarządzającej lub Wspólnego Sekretariatu Technicznego PWT Polska-Rosja 2014 – 2020.